[1] [2] [3] [4] Over de herkomst van de naam Hillegom is veel gespeculeerd. Een redenering is, dat de huidige naam Hillegom ontstaan is uit twee woorden, “Hille” wat staat voor hoogte of duinen (Hill in het Engels) en  “gom” of ‘’gumme” in het Oud Saksisch voor hof. In archiefstukken uit de 13e en 14e eeuw komen we ‘’Hilleghem’’, ‘’Hijllinhem’’, Hillighim’’, ‘’Hillinchen’’, ‘’Hillinhem’’,  “Hyllenkem”, ‘’Hyllingen’’, ‘’Hildeghem”, “Hilleghim” en “Hillinghem”  tegen. Volgens een ‘’expert’’ op het terrein van namen van dorpen en steden zou het een afgeleide zijn van ‘’Heiligheim’’. Maar waarschijnlijk heeft de naam te maken met het Germaanse woord “hildingaheem”, heem (woonplaats) van Hildo. Hildo is een persoonsnaam en vermoedelijk een verkorte vorm van met “hild” (strijd) samengestelde namen zoals Hildebrand. Een andere theorie legt een relatie met Gundi (krijg) en Hillegonde is de sterke jonkvrouw in de strijd.

[5] Toen Willibrord in 695 in onze streken de kerstening begon, stichtte hij ook enkele kerken, maar daaronder vinden we nog geen kapel in Hillegom. [6] Volgens een lijst van een Utrechtse kerk met bezittingen in de streek bestond Hillegom al vóór circa 860. In de 12^e en 13^e eeuw wordt het dorp vermeld in officiële stukken. [7] [8] Uit een aantal bronnen is bekend, dat er vóór 1150 al een kapel in Hillegom was. [9] In zijn boek  Kerkgeschiedenis van Hillegom vermeldt Braakhekke (toch niet die TV-kok !!!)dat de Abdij van Egmond in 1150 het collatierecht had van de kapel van Hillegom. Het collatierecht wil zeggen dat men het recht heeft de pastoor te benoemen en als er een pastoor benoemd wordt is er een kerk of kapel en zijn er mensen die daar ter kerke gaan. De oudste kerk, de Maartenskerk, is vermoedelijk al vóór 1200 gesticht. In 1248 schonk graaf Willem II, de Roomse Koning, “de kapel van Hijllinghem en al zijn bebouwing beneden de gracht”, aan abt Lubbert II van de abdij van Egmond. Eindelijk zekerheid en van 1368 tot 1381 is er zelfs een Jan van Hillegom abt van de abdij.

[10] [11a] In de jaren 1346-1347 krijgt Hillegom diverse keren hoog bezoek, de ‘s Graven Rade, een adviesraad van edelen voor bestuurlijke kwesties in het graafschap, een soort “rijdende rechter”. De Raad was bevoegd in rechtszaken van hoge jurisdictie zoals doodslag en echtbreuk. Waar die bijeenkomsten werden gehouden is nog niet duidelijk, maar het zou heel goed ’’Het Hof van Hillegom’’ geweest kunnen zijn.

               

                                                    Bron : 750 jaar kerk in Hillegom, J.J.J.M. Beenakker, blz. 25

          

Hof van Hillegom - Tekening van Roelant Roghman, 1646-1647 (Uit: De kasteeltekeningen van Roelant Roghman, Canaletto, 1989)

[11b] Mr. Jan Six (1668-1750) kocht in 1749 het Hof van Hillegom, dat tot 1822 in het bezit van de familie Six zou blijven. Zijn nageslacht wordt sindsdien ook wel "Six van Hillegom" genoemd. Het Hof maakt heden deel uit van het Gemeentehuis in Hillegom.

Meer over de familie Six in Hillegom >>>> SixHeer

Meer over de Heren van Hillegom en het Hof van Hillegom>>>> Heren Lisse Hillegom Sassenheim

Eeuwen later zag het Hof van Hillegom er zo uit :

Bron : Hillegom in oude ansichten, deel 1, A.M.Hulkenberg, uitgever Europese Bibliotheek Zaltbommel

[12] [13] [14] [15] [16] [17a] [17b] [17c] [17d]
De volgende tabel geeft een indruk van de omvang van Hillegom in de loop der tijden.

Jaar	Huizen	Inwoners	Opmerking
1369	46	283
1477	67	412
1494	60	369	na de doortocht van het Kaas – en Broodvolk in 1491 / 1492
1514	69	424
1577	57		53 huizen waren verbrand ‘’na het bezoek van Alva’’
1632	77	450 à 460
1732	155	930
1795	175	1050	1e officiële volkstelling
1807	150	916
1832	170	1438
1842		1450
1860		2121
1863		2090
1873		2612
1879		2969	per 31 december
1884		3385
1894		4330
1899		circa 5200
1904		7106
1909		7984 ???	einde jaar
1910		7960 ???
1911		8162
1914		8514
1916		8800
2001	7600	20500????
2010		20.500????

Er leefden tot het begin van de 19^e eeuw gemiddeld zes personen per woning. In 1807 was bij 75 huizen sprake van huisvesting voor twee gezinnen. Het aantal kinderen per gezin was laag, nog geen twee kinderen per gezin. Ongeveer de helft van de gezinnen had een inwonende dienstbode.     

                                   Een vrije impressie van een dorp in de 16e eeuw.
 
               
Geschreven tekst aan de bovenkant van de prent :

''als er na brand een nieuw huis gebouwd wordt geeft Goes subsidie :

8 schellingen voor een schaliedak (met leien bedekt dak)

4 schellingen voor een tegeldak

zo moeten de strooien daken uit de stad verdwijnen.''

Bron : De Tresoor (1566), Rien Poortvliet, 1991, uitgeverij J.H. Kok, Kampen, verkregen met toestemming van Mevr. Poortvliet.

  

  

 

 Bron : 750 jaar kerk in Hillegom, J.J.J.M. Beenakker, blz. 34

 

     
        Landweg tussen weilanden en bos in de buurt van Hillegom.
        Aan de horizon is de Maartenskerk te zien.
Bron : De Duin- en Bollenstreek in caert gebracht, J.J.J.M. Beenakker, blz 53,
deze ets is tussen 1614 en 1616 vervaardigd door Esaias van de Velde.

[18] Omdat het leger van de Prins te zwak was werden er in 1599 overal, onder andere in Hillegom, lijsten van weerbare mannen opgesteld (‘’Innewoonderen, buyren ende innegesetenen van den Ambachte Hillegom beneden de 60 jaeren ende boven de 18 oudt synde in den jaere 1599’’). De lijst van Hillegom vermeldde in 1599 een en negentig namen, helaas velen zonder achternaam. Op de lijst komt Dierick Maertsz voor, het zou Dirk Maertensz van ’s Gravenmade (gedoopt circa 1537) geweest kunnen zijn. Slechts tien mannen hadden een ‘’roer’’, een geweer met een lange loop. Zo moesten zij Hillegom verdedigen. Er zullen vast wel ’s Gravenmades ‘’aan het roer gestaan’’ hebben, maar of er iets spannenders dan ‘’eraan staan’’ gebeurd is ????

[19] [20] Na de Eerste Engelse Oorlog werden in 1652 en 1653, in opdracht van de Staten van Holland, monsterrollen van weerbare mannen opgesteld. Op de ‘’monsterrolle’’ van weerbare mannen (tussen 18 en 60 jaar oud) in Hillegom van 1653 valt het op, dat bijna alle honderd en acht Hillegomse weerbare mannen vermeld werden met achternaam, onder andere Schra(ve)ma(de) en alle mannen hebben een ‘’geweer’’ (of beter ‘’verweer’’). Hoewel, het waren niet allemaal ‘’schietgeweren’’, de meeste mannen hadden alleen een piek, daar kon je je ook mee weren. Het was toen net zo’n amateuristisch gedoe als in mijn jeugd bij de BB (Bescherming Burgerbevolking): kruip onder tafel als de Russen atoombommen gaan gooien.

Op de ‘’monsterrolle’’ van Hillegom komen de volgende ‘s Gravenmades voor :

-          Maerten Willemsz als musquettier (de Maerten Willemsz in mijn  
                                               stamboom was circa 18 jaar in 1653)

-          Adriaan Willemsz (gedoopt 1632) als musquettier / adelborst en

-          Dirk Cornelisz (gedoopt 1598) als corporael van de Adelborsten.

[21] Op een kaart uit 1613 slingert er, ongeveer ter hoogte van de huidige Pastoorslaan, door de duinen een karrenspoor of een pad in de richting van de ‘’Margrietelaan’’ en zo verder naar de Vogelenzang. Andere wegen waren er niet. Daar, in de Vogelenzang, woonde de pastoor van Hillegom en omgeving, die aan het Roomse Vogelenzang de voorkeur gaf. Op regelmatige tijden kwam hij dan over de ‘’Pastoorslaan’’ naar Hillegom om in de kerk de diensten te verrichten. In de eerste helft van de 17^e eeuw is door de zandafgravingen het oude duinpad, het ‘’Pastoorslaentje’’ verdwenen. Er werd een nieuwe weg aangelegd en de Amsterdamse heer Bleau, bewoner van ’t Hof, wilde toen het gebruik als kerkpad beletten. Maar de kerkgangers brachten naar voren, dat het altijd een ‘’notweg’’ geweest is, een weg waar iedereen het genot van overpad had. In een acte uit 24-2-1693, verleden bij notaris (ook schout) Wijnand Mens, wordt op verzoek van Bleau door de ‘’eersame Willem Buijck, out omtrent 67 jaren’’ verklaard, dat ‘’het soo genaemde pastoorslaantje allenigh die naem heeft gekregen ende tot nogh toe behouden uijt oorsaecke, dat eertijds aan de zuidzijde van dat laantje aen de Herenwegt heeft gewoond een oud mannetje met name Dirk Maertensz, bijgenaemt pastoortje’’. Ook verklaart Bluijck, dat zijn vader en grootvader ‘’menigmael gehoort, dat sij ’t gemelte pastoortje heel wel hebben gekent, want die was gehuwd met zijn peetoom Claes Willemsz Balte’’. Zal de oude Bluijck hieraan een leuk centje overgehouden hebben ? Dus niks kerkepad, niks notweg. Dirk Maertensz was een ’s Gravenmade, geboren in 1537. Waarom hij ‘’het pastoortje” genoemd werd ? Liep hij voorop over het Pastoorslaantje naar de kerk ?

[22] In 1399 wordt er een “Griettenbrugge” genoemd aan de Margriete Laen, die waarschijnlijk over de Hillegomse veenwatering liep. Rond 1674 was bij de brug het café van Bart van Schoten en men neemt aan, dat vanaf die tijd de brug Bartenbrug genoemd wordt. Er was  bij dit café ook een kolfbaan aangelegd. Aan de oostkant van de brug was een stal waar de verversingspaarden stonden voor de trekschuit.

Cornelis  ‘s Gravenmade woonde van 1768 tot 1804 op een boerderij in de buurt van de Bartenbrug, lekker dichtbij de kroeg en de kolfbaan. Zijn dochter Trijntje en haar echtgenoot Caspar van Saaze namen de boerderij over. In 1844 wordt de boerderij verkocht aan een Heemskerk.

De boerderij heette Loostereind >>>> meer over Loostereind.

De ’s Gravenmades bleven ondanks de Reformatie getrouwe katholieken, zij vonden het wel spannend om verboden te overtreden.
In 1669 kopen Jacob Laurisse Langeveld en Cornelis Joosten van Diest samen voor 5575 gulden een huis en de gronden waar de schuilkerk van de Vogelenzang is gevestigd, gelegen bij de Margrietenlaan en de Bartenbrug. Na het overlijden van beide kopers werd het huis en de gronden in 1690 verdeeld over hun dochters. Crijntje Langeveld (her)trouwt met Willem Maertensz. ‘s Gravenmade en kwam zo in het bezit van de ene helft. Andries Daniëlsz Rode (echtgenoot van Pieternelletje van Diest) verkoopt in 1690 de tweede helft aan Willem Maertensz. ’s Gravenmade.
Zo, dat is allemaal van Willem Maertensz. ’s Gravenmade.

[23] [24] [25]  Aan de Mariastraat nummer 1 in Hillegom staat (stond ?) de ‘’Oude Pastorie’’. In de 17^e eeuw behoorde dat huis met erf en tuin aan Jacob Laurisse Langeveld, die het op 11 mei 1676 gekocht had voor 925 gulden. Het had iets te maken met een schuilkerk. Diens dochter Quirina trouwde met Willem Maertensz van ’s Gravenmade (daar is ie weer !!), wiens erfgenamen het op 13 mei 1722 voor 925 gulden overdroegen aan Mr. Nicolaas van Loenen.

[26] [27] Tot het einde van de 18^e eeuw was er aan de “vaartweg” ten westen van de Leidse vaart, in de buurt van de kalkovens, een ‘’geheime’’ schuil – of schuurkerk, een “Roomse kerk”, verborgen tussen het groen. Het was een schuur welke ingericht was als kapel of kerk en waar op alle Zon- en Heiligedagen de dienst door de pastoor van Hillegom werd verricht. De “kerk” lag ver van het dorp en de families ‘s Grama van de kalkovens, die tegenover de brug aan de Beeklaan woonden, waren “roomsgezind” en namen er geen aanstoot aan. Misschien gingen zij er zelf ook naar toe of toch als vanouds naar de kerk in de Vogelenzang? Rond 1725 zijn in deze kapel Schramaatjes gedoopt.

De Houttuin in 1796 is te zien via >>>> Houttuin
De Houttuin (of het Dorps-perk) te Hillegom waar de tekenaar Jacob Cats 's zomers logeerde, bij avond. Op straat Jacob Cats zelf, met pijp, wandelend met zijn vrouw. Op de voorgrond de dorpsbode met zijn hond. Rechts op de achtergrond de kerk en het kerkhof.
Links is het gezellig bij de dorpsherberg ‘’Het Wapen van Friesland’’ met voor de deur een groepje koffiedrinkers en er staat een kribbe (voerbak) voor de paarden. Verderop is de herberg ‘De Gouden Leeuw’’, tevens rechthuis, waar de vroede vaderen vergaderden.   
Herkomst: Collectie Atlas Splitgerber
Vervaardiger: Jacob Cats (tekenaar, 1741-1799)
Bron : Beeldbank van het Stadsarchief Gemeente Amsterdam.

Bron : Hillegom in oude ansichten, deel 1, A.M.Hulkenberg, uitgever Europese Bibliotheek Zaltbommel

Bron : Hillegom in oude ansichten, deel 1, A.M.Hulkenberg, uitgever Europese Bibliotheek Zaltbommel

Bron : Hillegom in oude ansichten, deel 1, A.M.Hulkenberg, uitgever Europese Bibliotheek Zaltbommel

[28] Een heet hangijzer was de scheiding tussen de twee “staties” (parochies) van de Vogelenzang en Hillegom. De Loosterweg werd als scheiding beschouwd, later de Leidsevaart. Caspar van Saaze (echtgenoot van Trijntje Schrama) werd in 1832 bij uitzondering  toegestaan naar de kerk in de Vogelenzang te gaan, zijn familie kwam uit de Vogelenzang. Op 11 maart 1832 schrijft Caspar uit den Haag een fraaie, in het Frans gestelde, brief aan Mgr. Antonucci waarin hij verzoekt of de andere families aan de Loosterkant ook naar de kerk in de Vogelenzang mogen gaan.

 

[29] Omstreeks 1895 is in de toren van de St. Maartenskerk een versje aangebracht :

‘’ C.Maaskant, grijs van haar’’
‘’ De klok geluid al 26 jaar’’
‘’Hij staat voor koster van beroep’’
‘’Geeft elke meid een warme broek’’   >>>>>> pardon ????
‘’Jong en oud stopt hij in de grond’’
‘’Maar ons Keesje blijft gezond’’.

‘’Geeft elke meid een warme broek’’ betekende dat de koster stoven met warme kooltjes verhuurde aan vrouwen in de kerk die met hun rokken boven de stoof zaten. De dominee was helemaal niet gediend van die bewuste regel en de regel moest van de dominee worden verwijderd.
Anna Jacobsdr Hoogeboom getrouwd met Dirk Claasz ’s Gravenmade bracht bij haar huwelijk in 1694 als huisraad onder andere een kerkstoof in.

Dit rijmpje past goed bij de ''pretoogjes'' van de koster.

 

Bron :
Familieadvertentie uit het Haarlemsch Dagblad van het jaar 1909, aanwezig in de verzameling familieadvertenties van het CBG (met dank aan mevrouw Henriëtte Weilers - Haagen voor haar tip).
 

 

 

[30] In 1929 is de (hervormde) St. Maartenskerk goeddeels gesloopt en vervangen door een nieuw gebouw. Dankzij de burgemeester zijn toen een aantal grafzerken niet weggeworpen, maar hebben een plaatsje gevonden aan de buitenzijde van het koor.

         
Een van de grafzerken is van Albertgen Cornelisdr, overleden 25 juni1615 te Hillegom.
Zij was de echtgenote van Claes Maertensz. Schramade.
Op de zerk staat :

‘’ Hier leit begraven
Albertgen Cornelisd
Huysfrou van Claes Maers
Schramade sterf den
25 Junyus anno 1615’’.

Bron : foto in juni / juli 1977 gemaakt door Cees Schrama,
                                                                 als lid van de toenmalige werkgroep 's Gravenmade.

Het was toen de gewoonte om katholieken te begraven bij Protestantse kerken (bij de vijand !!!).

Medio november 2009 is onder andere de grafsteen van Albertgen verplaatst van de tuin bij de Maartenskerk naar het halletje tussen de doopkamer en het kerkkoor, binnen in de kerk. Het is de bedoeling om de grafsteen, nadat deze opgedroogd is, goed schoon te maken en een plaats te geven in het koor van de kerk. De plaats en de opstelling van de zerk (hangend of staand op blokken) vormen nog onderwerp van overleg met de kerkrentmeesters (zie omschrijving in http://nl.wikipedia.org/wiki/Kerkrentmeester). Tevens is het plan om bij de grafzerk een informatieblad te plaatsen of te hangen met  genealogische en additionele informatie zoals beroepen, openbare functies, waar woonden zij, hun eigendommen e.d.

[31] Er werd in en rond Hillegom groente en fruit van goede kwaliteit geteeld (zie ook de paragraaf Akker en tuinbouw), Hillegom nam dan ook een belangrijke plaats in op de Amsterdamse en Leidse groente - en fruitmarkt en was overal bekend om zijn groenten (de asperges waren beroemd) en fruit, zo zeer zelfs, dat door de ‘’Regeering der Stad Amsterdam aan de Tuyniers van Hillegom in den Jaare 1717 wierd vergunt om een byzondere Groenmarkt in die Stad te mogen hebben en met haare Groentens, met uitsluiting van andere te mogen voor te staan’’. In feite was dit een formalisering van een al jaren bestaande situatie. De Hillegomse markt was bij de Lauriergracht waar alleen groenteschepen uit Hillegom mochten aanleggen. Mochten de vrouwen of de dochters van de ’s Gravenmades naar de markt in de GROTE BOZE stad of gingen de mannen lekker zelf genieten van de ondeugden in de stad ?

[32] [33] Er lag een omvangrijk tuinbouwgebied op kalkrijke zandgronden ten westen van het dorp, genaamd de Zanderij. Uit de ‘’Lijste der neeringhdoende en ambagtsluijden in Hillegom uit 1724” blijkt, dat de belangrijkste bron van inkomsten de tuinbouw is. Op de lijst kwam het beroep marktschipper relatief veel voor, maar boeren werden niet vermeld, hun bijdrage aan de economie en werkgelegenheid werd blijkbaar te klein geacht. Een van de oorzaken was, dat in Hillegom vier op de tien gezinnen voor eigen behoefte één of meer koeien hield. Er komt ook een Schrama op voor : Jakob ’s Grama, hij was kleermaker. En ook een weduwe van Maarten ’s Grama, zij had een komenijwinkel (kruidenierswinkel). [34] En er was nog een weduwe van Gerrit Cornelisz Schrama, in 1724 woonde zij bij de ‘’Kalkbrug’’ over de Hillegommer Beek en zij was ‘’kalkbrandster’’.  

Uit ‘’De burgerlijst der gemeente Hillegom uit 1811’’ blijkt, dat 65 procent van de beroepsbevolking boven 21 jaar in de land - en tuinbouw werkte en de bouwer had gemiddeld twee knechten.

[35] Zeer opvallend is in 1724 het aantal van tien kleine kroegen op 930 Hillegommers (één op 100 inwoners !!! ). In Amsterdam was het in 1613  één op 200 inwoners. Dat de kroegen “goed boerden” had wellicht ook te maken met de seizoenarbeiders op de blekerijen en tuinderijen. Maar tijdens de kerkdiensten was tappen en schenken streng verboden, dan stond Hillegom droog. De Hillegommers zullen vast wel een oplossing voor dit probleem gevonden hebben, er bestonden toen vast al wel heupflesjes of glazen buisjes in de wandelstok.

Er waren ook Schrama’s , die in Hillegom in de horeca zaten.
Johannes Schrama had 2 zoons die deze tak van sport beoefenden.
Cornelis (geboren op 6 oktober 1865) was caféhouder in de Molenstraat en in de Hoofdstraat op nummer 138. Het café / restaurant heeft de volgende namen gehad : Café van Til, Het Wapen van Hillegom en Hotel Café Restaurant C.Th. Ruijgrok. [36a]

    

           

 

Jeroen (geboren  op 1 oktober 1868) was caféhouder in het pand Hoofdstraat 69, het werd door hem ingericht tot ''Café Centrum''.

[36b]De vader van Johannes Hendrikus Schrama was (voornoemde) Cornelis Schrama, hij kleedde zich als een grand-seigneur met een grote flambard (flaphoed) en was caféhouder van Het Wapen van Hillegom, later Hotel Cafe Restaurant C.Th. Ruijgrok, voorheen Café van Til. Zoon Johannes ,geboren op 21 mei 1891, was van beroep ook kastelein in Hillegom. Hij  ‘’bestierde’’ zijn café en was daarnaast ‘’een manusje van alles’’ , hij deed in verzekeringen, maakte liedjes voor de kerk en later voor revue's en hij trad op als muzikale clown met o.a. Buziau in het concertgebouw. Ene Jean Schrama was directeur van het Hillegomsch Palace Theater,  volgens Cees Schrama uit Haarlem, was dat ''een grap''. Johannes heeft toen een (fake) soort circus opgericht met broers en zusters en noemde dat het Hillegomsch Palace Theater van Jean Schrama.

 

                              Bron foto : boek Hillegomse Geschiedenissen door A.M. Hulkenberg

Er was ook een Schrama lid van de gemeenteraad Hilegom in 1926 bij de stemming over het al dan niet houden van de harddraverij en de kermis. Dat zou heel goed Jean geweest kunnen zijn, de kermis betekende ‘’brood op de plank’’ voor hem.

Mijn nicht, José Hulsebosch, is getrouwd met William van Dril.
Zij runnen Hotel, Restaurant, Grand Café Flora in Hillegom.

In vroeger tijden zag Flora er zo uit :

Bron : Hillegom in oude ansichten, deel 1, A.M.Hulkenberg, uitgever Europese Bibliotheek Zaltbommel

 

           

                         Bron : Boekje getiteld ''Flora en Van Dril 1903-2003'' gekregen van José Hulsebosch.
 

                  

Bron : Hillegom in oude ansichten, deel 1, A.M.Hulkenberg, uitgever Europese Bibliotheek Zaltbommel

Bij deze ansichtkaart hoort ook de volgende tekst :
Hillegomse kinderen in hun zondagse kleren, omstreeks 1910 poserend in de Hoofdstraat.
Op de achtergrond de serre van Hotel Flora, en de winkelpanden van bakker Boon en Mathot.
Bron : www.vriendenvanoudhillegom.nl

[37] Aanvankelijk bestond er in het dorp geen apart schoolgebouw, maar gingen de kinderen naar “school” bij de meester thuis. Niet bekend is wanneer de eerste school gebouwd is, in 1735 was er al wel een schooltje met één lokaal. In de tweede helft van de 19^e eeuw had de meester jarenlang meer dan 90 kinderen in één klas. Meer informatie over scholen is te vinden in Onderwijs

[38a] In de 17^e en 18^e eeuw waren er in Hillegom diverse blekerijen, er was een leerlooierij en er waren kalkovens bij de Leidse vaart onder de Zilk. [39] De Hillegomse blekerijen waren in handen van de katholieken. Het avondmaallinnen van de Hervormde kerk werd dan ook in Haarlem gewassen. Het was onvoorstelbaar om protestants linnen door katholieken te laten wassen. Hadden we dat in ere moeten houden ? Meer informatie over kalkovens is te vinden in Kalkovens, over blekerijen en wasserijen in Blekerijen en wasserijen.

[38b] De rijke Amsterdamse patriciër Jan Six leefde van 1618 tot 1700. Na zijn studie rechten was hij slechts kortstondig (van 1643 tot 1652) actief in het familiebedrijf dat met het verven van laken en de vervaardiging van bourat (een soort zware gebloemde zijde) tot grote rijkdom wist te komen.

Six was vriend en beschermer van zijn grote stadgenoten Vondel en Rembrandt. Hij verzamelde kunst en boeken, schreef gedichten en publiceerde verscheidene literaire werken. Jan Six werd vooral bekend door zijn treurspel "Medea", dat in 1647 in de Amsterdamse schouwburg werd opgevoerd.
Jan Six bekleedde in Amsterdam diverse ambten. Zo was hij commissaris van huwelijkse zaken (1656), commissaris van de bank van lening (1666), schepen (1667), lid van de vroedschap (vanaf 1679), burgemeester (1691) en lid van de Thesaurie (vanaf 1692).
In 1642 kocht de moeder van Jan Six de buitenplaats Elsbroek in Hillegom. Na haar overlijden vererfde Elsbroek in 1654 op haar zoon Jan Six.
[38c] De naam Elsbroek zou een verbastering zijn van ''Hilsebroek'' oftewel Hillegomsebroek.

                               

   

Titel	:	"De Hofstede Elsbroek naby Hillegom"
Beschrijving	:	De Hofstede Elsbroek nabij Hillegom, gezien over weg , uit boek Gezigten in de omstreken van Haarlem naar de natuur geteekend en op steen gebragt door P.J.Lutgers.
Vervaardiger	:	Lutgers, Petrus Josephus (tekenaar en lithograaf); Desguerrois & Co. (steendrukker)
Datering	:	1837 - 1844

Volgens de overlevering zou Rembrandt regelmatig op deze buitenplaats hebben gelogeerd.

            

De bekende ets ‘’een landschap met een bruggetje’’ van Rembrandt uit 1645 kreeg al in de vroege 18^e eeuw de bijnaam ‘het bruggetje van Six’. Naar aanleiding van deze naam en zeker ook door de tekenachtige stijl van de prent ontstond de volgende  anekdote : ’Rembrandt werd door zijn vriend Jan Six bij een wandeling op diens landgoed (Elsbroek) uitgedaagd voor een weddenschap. Binnen de tijd die een bediende nodig had om in het dorp (Hillegom) een pot mosterd te kopen zou Rembrandt een prent maken van het landschap.’

Rembrandt werkte in de jaren veertig van de zestiende eeuw ook op de buitenplaats IJmond (nabij het Diemer Meer bij Zeeburg) die eveneens eigendom was van Jan Six. Op de ets van Rembrandt is niet het bruggetje op Six’ landgoed bij Hillegom weergegeven maar een bruggetje over een zijkanaal van de Amstel bij Amsterdam.

NB
Ergens zijn wij Schrama’s een beetje familie van een zeer bekende Nederlander. En wel omdat Maerten Arijsz 's Gravenmade (geboren in Leiden omstreeks 1660, van beroep  spekkoper) op 16 september 1684 in Leiden trouwde met Pieternelle van Caster (of van Kasser, ook omstreeks 1660 geboren in Leiden).
En nu komt het :
Een oom van de moeder van Pieternelle (Cornelia van Rijn) was ........................................Rembrandt van Rijn.

[40] Hoe was het mogelijk om een dorp te ‘’kopen’’ ? Welnu, omdat de overheid slecht bij kas zat gingen de Staten van Holland, de opvolgers van de graven van Holland, ‘’heerlijkheden’’ verkopen. Maar wat heb je nu aan zo’n ‘’heerlijkheid’’ ? Allereerst was het een hele eer en je kon de naam van het dorp aan je familienaam toevoegen. Bovendien kon je het schout - en secretarisambt verpachten (kassa!!!). Tevens bezat de ‘’heer’’ de lage jurisdictie en er was in Hillegom dan ook een ‘’gerecht’’ (waarschijnlijk een schandpaal).

Over  het grondgebied van de heerlijkheid Hillegom naar het westen en de Zilk gaat het volgende artikel : Behoorde DeZilk vroeger tot Hillegom

[40a] Mr. Jan Six II (1668-1750), een zoon van bovenvermelde Jan Six I, was burgemeester van Amsterdam. Hij kocht in 1722 de Ambachtsheerlijkheid Hillegom (een leengoed van de graven van Holland en West-Friesland) voor 18.000 gulden, ook kocht hij het Brederode’s duin ‘’onder Tetrode en Voglesangh’’ voor 1250 gulden en ook nog drie stukken van het Langevelder duin voor 9000 gulden.

[41] [42] De komst van Mr. Jan Six II als ambachtsheer in 1722 betekende een impuls voor de economie en de werkgelegenheid. Hij was burgemeester van Amsterdam en kocht de gehele ambachtsheerlijkheid (een leengoed van de graven van Holland en West-Friesland) voor 18.500 gulden. In de 18^e eeuw was vrijwel het gehele duingebied in handen van de Heren Six, die tot 1847 Hillegom ‘’geregeerd’’ hebben. Hij liet duinen afgraven, bruggen vernieuwen, waterwegen aanleggen en verbeteren.  De heer Six ergerde zich aan de slechte toestand van de Heereweg. Dat de voetgangers last hebben van de kuilen en hopen vuil is nog daaraan toe, maar als de rijtuigen van de Heren gaan kantelen, dan gaat het toch werkelijk te ver. Verschil moet er wezen ! Ondanks protesten van de tuinders, ‘’de aelbessen, de kerzen en andere vrugten’’ zouden worden geplet en bedorven, ziet Six kans om de  Heereweg in Hillegom met klinkers te laten bestraten. Maar “niks voor niks”, de inwoners mochten zijn investeringen financieren. In 1724 mocht de heer Six volgens een octrooi tol heffen “tot zijn schoonste en meeste profijte, van alle en iegelijke schipper, de Hillegommer Beek bevarende, wegens de goederen die zij zullen ingeladen hebben”. Het tolgeld was in detail vastgesteld, men moest bijvoorbeeld voor een ton walvisspek 1 stuiver betalen, voor “een enkele mand met lijnwaad gaande of komende van de bleek” 2 penningen en voor één ‘’schuijt met een doot lijk’’ 6 stuivers. De bewoners moesten eerst betalen voordat de “drijfbomen” werden weggenomen. In 1813 betaalde men voor een Hillegoms trekschuitje 30 cent, voor een vreemd trekschuitje 60 cent, voor een binnenkomend turfschip 3 gulden en voor een terugkerend turfschip
1 gulden. In 1916 bestond de tolheffing nog maar wanneer de heffing opgeheven is niet bekend. Onder andere moest Cornelis Claesz Schrama (gedoopt in 1660) de Heeren Six tolgeld betalen voor doorvaart met tuiniersproducten in de Hillegommerbeek. [43] Tijdens het Franse bewind wordt Mr. J. Six gedwongen ‘’zijn’’ Heereweg over te dragen aan de overheid. Cornelis Claesz (geboren 10-1-1743) was daarbij betrokken, op 20 november 1797 was hij aanwezig op een bijeenkomst met Mr. J. Six, schout en schepenen, zijn rol daarbij is niet duidelijk.  

De ’s Gravenmades hadden het nogal eens te stellen met de Heren van Hillegom.
[44] De rechten en plichten dienden dan ook formeel vastgelegd te worden zoals bij Dirck Cornelisz van Schravenmade.
Op 8 april 1643 verklaarde Dirk Cornelisz het volgende :
‘’ Ik, Dirck Cornelisz van Schravenmade bekenne mits dezen voor mij en mijn nakomelingen , alsdat mijn van den Here Cornelis van Sypesteyn op mijn ernstelijk verzoek toegelaten is, mijn jewoordige vullis door zijne singels te kruien en het sloot te varen, zonder dat ik daarop enig rechte of gerechtigheid hebbe, gelijk ik mede belove dat kakhuiske, hetwelk ik zonder iemands consent ofte laste op zijn grond aan zijne heininge gesteld hebbe, te willen opnemen en ruimen, zo wanneer zijn Edele mijn zulks zal gelasten te doen.’’  

Er waren ook wel eens moeilijkheden ondere andere over de grens tussen het terrein van de heer Sypesteyn en de pachtboeren. Weer was het raak bij Dirck Cornelisz van Schravenmade zolas blijkt uit de volgende verklaring [45] : ‘’Wij ondergetekenden Jan Cornelisz Croon oudt omtrent achtendevijftijg jaeren ende Michil Claesz oudy omtrent twee ende twintich jaeren verclaeren mits desen op onser  respective manne waerheijt in plaetse van eede hoc dest op den 25 februarij 1649 bij ons ende in het bijwesen van meerder gebueren enden ten ooverstaen van Dirck Cornelisz van Schravenmaede als bruijcker der naest gelegen landen ter begeerte van de heere Cornelis van Sijpesteijn gestelt sijne drie eijke paelen recht op den anderen roijende tot scheijdinge van sijn buijten singelen ??gelegen tot Hillegom ten suijtoosten sijner hofsteede ende dat deselve scheijtpaelen gestelt sijn acht roe voeten vande Abeele boomen de welcke ter selven dagen (uijtgesondert twee van deselve) uijtgeroijt werden in teijken die waerheijt soo hebben wij aldus ondergetekent op 27 februarij 1649 op het huijs te Hillegom’’. Een jaar later krijgt Dirck Cornelisz van Schravenmade de aanzegging dat hij zijn schuld aan Sypesteyn moet betalen en door diens duinen geen vlas meer mag vervoeren. Misschien lag de oorzaak bij Schrama, maar Sypesteyn was niet altijd even gemakkelijk.

 

In 1746 laat de grote kaart van Rijnland een aaneenschakeling van buitenplaatsen zien in de ambachtsheerlijkheid Hillegom. Van noord naar zuid noemen we: Bethlehem, Oostende, Horstendael, Weeresteyn, Treslong, Duin en Weg, Meer en Dorp, Het Hof, Lapinenburg en Elsbroek (zie prent en tekst hierboven) en dat waren echte lusthoven, omgeven door luisterrijke parken en vijvers. De eigenaren hadden klinkende namen en waren vaak rijke kooplieden en/of stadsbestuurders van Amsterdam of Haarlem.

                        

Deze ets komt uit de collectie ''Prenten en Tekeningen van de Provinciale Atlas Noord-Holland''. 
De auteur was Hendrik Spilman (1721-1784) en de datering van de ets is : 1761-1763.  
Het is onduidelijk of deze ets een buitenplaats in Heemstede betreft danwel in Hillegom.
In Hillegom heeft in ieder geval de buitenplaats Oostende bestaan (zie de tekst boven de ets).
http://www.beeldbank-nh.nl/

                                         

Bron : Hillegom in oude ansichten, deel 1, A.M. Hulkenberg, Europese Bibliotheek - Zaltbommel, 1969

[46a] In de 18e eeuw had bijna elk buitenhuis in het westen van het land een vinkenhuisje en een vinkenbaan voor de vangst van vinken, een minstens vier eeuwen lange ‘’sport’’. Reeds in 1636 wordt een vangmethode beschreven. Vlak bij de ingang Oase in de Vogelenzang (waar mijn moeder geboren is) naar de Amsterdamse Waterleidingduinen staat (stond?) het Vinkershuisje van de familie van Lennep dat van 1856 tot 1912 in gebruik is geweest. Door middel van de vinkenbaan werden zangvogels gevangen voor consumptie, vooral tijdens de vogeltrek naar het zuiden in de herfst. Vanuit het vinkershuisje had men goed uitzicht op het terrein.
Lokvogels en elzeproppen (klik op link voor een plaatje van een elzeprop) lokten de overvliegende vogels naar beneden. Zo gauw de vogels landden, gaf de vinker een ruk aan een touw, zodat een net over de vogels dichtklapte. Lokvogels werden ‘’geblind’’ door de oogleden aan elkaar te schroeien en ‘’gemuit’’ waardoor ze in het najaar hun voorjaarslied lieten horen. Bij het muiten werden de lokvogels ’s zomers in een donkere kast geplaatst, die tegen de herfst iedere dag iets meer licht kreeg door de schuifdeurtjes verder te openen. Het vangen van vinken gebeurde tot in de 20e eeuw. Op grote borden werd bijgehouden hoe groot de vangst was en wie de grootste slag geslagen had. De Vogelwet van 1912 maakte een einde aan het op deze manier ombrengen van vogels. Tegenwoordig mogen vogels alleen voor onderzoek worden gevangen.  

 

 
Links een vinkenhuisje (in Aerdenhout / Bloemendaal, gebouwd aan het einde van de 19e eeuw) aan de vinkenbaan. Rechts de spelregels bij het vangen. Bron : www.openluchtmuseum.nl

Tegen de Franse tijd begon de aftakeling van de buitenplaatsen al. Vóór 1800 waren er al enkele buitenplaatsen verdwenen, opgekocht door handelaren uit de grote steden, die nu niet de bedoeling hadden er te gaan wonen, projectontwikkelaars zouden we nu zeggen. Ze verkochten de vrijkomende gronden en die werden ontdaan van de bossen en afgegraven. De kopers waren onder andere de famillies Telkamp, Van Waveren, Van Till, Van Teijlingen, Lommerse, later klinkende namen in het bollenvak.   

De Hillegommer Beek in 1782.
Tekening in Oost-Indische inkt van Hendrik Tavenier (1735-1907).
Gemeentearchief Haarlem, atlas 29/4. 
Bron : www.beeldbank.noord-hollandsarchief.nl

Geen wonder dat de hygiëne ver te zoeken was.
De overbuurman leegt zijn ton met stront in de beek en
zijn overbuurvrouw doet de was in de beek.

[47] [48] Volgens streekhistoricus A.M. Hulkenberg is ‘’Hangkousen’’, de spotnaam voor Hillegommers, in de achttiende eeuw gegeven door de inwoners van buurgemeenten. Heren droegen tot de Franse Revolutie een kniebroek die met een zilveren gesp onder de knie werd gesloten. Daaronder droegen ze zijden kousen en lakschoenen met gespen. Als je welgevormde kuiten had kwamen die mooi uit onder de kuitbroek, maar wie magere benen had liep voor schut met die afzakkende kousen. Daar had men wat op gevonden: losse kuitvullingen die je zo in je kous kon schuiven. Het gevaar bestond echter dat de kous toch afzakte of dat de nepkuit verschoof. Wie zoiets overkwam werd bespot door iedereen. Maar waarom heten de Hillegommers dan Hangkousen? Misschien heeft er eens een Hillegommer zo voor gek gestaan? Het kan ook zijn dat de Hillegommers te stads gekleed gingen in de ogen van hun buren. In elk geval is de bijnaam hangkousen altijd blijven bestaan, in de hal van het gemeentehuis herinnert een beeldje hieraan en bij de Hillegomse bierbrouwerij Klein Duimpje wordt zelfs een bier met de naam Hillegomse Hangkous gebrouwen.

[49] Aan het einde van de 18^e eeuw mocht Hillegom zich verheugen in de volgende ‘’schitterende’’ reisgelegenheden : in het zomerseizoen elke dag een schuit naar Amsterdam (groente / fruit en passagiers), ’s winters maar één keer per week, naar Haarlem ’s zomers drie keer per week en ’s winters twee keer per week een schuit, en elke zaterdag naar Leiden.  
 
 
Bron : 750 jaar kerk in Hillegom, J.J.J.M. Beenakker, blz. 22

[50] De huidige gemeente Hillegom bestaat uit de voormalige heerlijkheid Hillegom en De Vennep wat een leengoed van de stad Leiden was. De Vennep bestond uit een eiland in het Meer en een deel vastland. [51] Tot de drooglegging van de Haarlemmermeer,gerealiseerd tussen 1840 en 1852, lag er in het meer een eiland, waar nu de Vennip is. Het eiland heette Beinsdorp, men voer van Beinsdorp naar het vaste land in Hillegom en meerde dan aan in de Vennip. De naam de Vennip is dus verhuisd.    
 

         
Kaart van de uitbreiding van het Haarlemmermeer, Melchior Bolstra, ca. 1740 ''Afbeeldinge van Rhynlands waterstaat ten opzigte van 't vergrooten der Haarlemmer of Leydse Meer met de byna gecombineerde en omleggende veenplassen / op ordre van de wel eedele heeren dykgraaf en hoog heemraaden van Rhynland door derzelver ordinaris landmeeter Melchior Bolstra''.
Bron : Universiteitsbibliotheek Utrecht

Meer kaarten van Hillegom >>>>>>>> Kaarten

 
[52] In het familiearchief van Six bevindt zich een boek ‘’Legger van de stadt Leydens Ambachtsheerlyckheit De Venp’’ waarvan de titelpagina met kleurige wapens is versierd. Op het titelblad staan de wapens van de schepenen, die allen in Hillegom woonden. Er zijn twee ‘s Gravenmades bij, Maarten Willemse (1670) en Dirk Claasse (1671), die waarschijnlijk voordien nog geen wapens hadden. Zij kregen beide hetzelfde wapen, namelijk het wapen van Hillegom zonder dwarsbalk.

Wapen 's Gravenmade
(Gekregen van Carol Ann Kohler / Kemmerlin, New Jersey)

 

 

 

 

Bron :
Beschrijving en kleine kroniek van
de gemeente Hillegom door J.B. van Loenen

 

 

 

 

 

 

 

 

In de afbeelding hiernaast staat een transcriptie van de tekst welke in het centrum van de Legger staat.
Bron : Inlichtingenblad betreffende het geslacht Schrama,
nummer 6, 31-8-1982.

 

 

[53] Voordat men tot schepen werd benoemd moest men eerst een eed afleggen. Deze luidde als volgt : ‘’ Gij sweert en belooft dat gij dezen ambachte gehouw en getrouw zult zijn, den heer zijn regt helpen bewaren, ieder kort recht te doen, geen aanzien van personen te gebruyken, en om lief nog leed iets anders te doen als gij in concientie zult bevinden te behoren’’. 

In 1832 werd in Hillegom de kermis afgelast vanwege de cholera. De caféhouders waren hier helemaal niet blij mee, op de inkomsten van de kermis moesten zij vaak maanden ‘’teren’’. [54] De eerste harddraverij in Hillegom was in 1868. [55] ‘’ De kermis is een laag en primitief vermaak, waarbij zondigheid en dronkenschap hoogtij vieren’’. Dus moest de kermis afgeschaft worden vonden ook de bestuurders en de bezittende klasse in Hillegom in 1880. ‘’ De gewone man dient sober te zijn, bedaard, ernstig, ordelijk, arbeidzaam, berekenbaar, spaarzaam, huiselijk en vaderlandslievend’’. Meer niet ? Maar, naar de kermisweek leefde het dorp een heel jaar toe, daar werd voor gespaard en dan was er feest. Dan kon de stoom van de ketel na een zomer van zwoegen en sjouwen. Maar toen besloten werd de kermis in Hillegom in 1881 niet te laten plaatsvinden kwam ‘’de stoom in de ketel’’ op een andere manier naar buiten. Voor – en tegenstanders vlogen elkaar aan en wekenlang werd er gevochten. Ramen van de Hervormde Kerk (een fervent tegenstander) werden ingeworpen, lantaarns van de gemeente werden vernield en bij een notaris en een wethouder werden emmers met beer door de ruiten naar binnen gegooid. Weer die Hillegomse viezerikken ! De gemeenteraad besloot toen maar gauw de kermis toch maar door te laten gaan. Stelletje slappelingen. Maar dat ging zo maar niet, zonder toestemming van de Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland. Er werden zelfs 50 man infanterie en 24 huzaren gestuurd om de orde te handhaven. In 1888 is er wel weer een kermis.

    

 
     
Bron : Hillegom in oude ansichten, deel 1, A.M. Hulkenberg,
                                              Europese Bibliotheek - Zaltbommel, 1969.

En in Hillegom zongen ze ook een liedje tijdens de kermisdagen :

''En m’n vrouw zat op een hobbelende geit
En zij kreeg een kleur als krijt".

Ik zou zingen : en zij kreeg een kleur als een boei, maar dat rijmt niet op geit.

      

Het station van Hillegom omstreeks 1910, dat in 1900 in gebruik werd genomen. Rechts op de foto staat de koetsier van de heer H. van Waveren klaar om zijn baas naar huis te brengen.
Bron : Stichting Vrienden van Oud Hillegom (van oude site)

[56] [57] [58] De heer Leembruggen, eigenaar van de buitenplaats ‘’Veenenburg’’ had bij de aanleg van de spoorlijn bedongen, dat er een station bij zijn buitenplaats zou komen en wanneer deze heer zich op het perron had opgesteld, moest de trein stoppen en hem meenemen.  Zo ging dat toen en in 1842 werd station Veenenburg gerealiseerd waar de inwoners van zowel Lisse als Hillegom op de trein konden stappen. Omdat het een “kolere end” lopen naar het station was werd er echter door passagiers weinig gebruik van gemaakt en na de komst van de stoomtram was het echt niet interessant meer. Na de drooglegging van de Haarlemmermeer (tussen 1840 en 1852) werden wel meer goederen via het station vervoerd. Toch was station Veenenburg de H.IJ.S.M. (Hollandsche IJzeren Spoorweg Maatschappij) een doorn in het oog. Op 1 oktober 1896 is, na een lang proces tussen Leembruggen en de H.IJ.S.M., station Veenenburg vervangen door twee hulpstations in Hillegom (één aan de Beeklaan en één aan de Pastoorslaan [59], het laatste station was speciaal voor de ’s Gravenmades, zie hiervoor de alinea over de Pastoorslaan). De twee hulpstations werden op 1 mei 1900 gesloten toen er een nieuw, echt station aan de Stationsweg kwam, dat in de jaren ’60 verdween. In mei 2000 is weer een nieuw station Hillegom in de dienstregeling opgenomen.
NB
De heer Leembruggen gedroeg zich ook wel eens als een sociaal mens. Na de doorbraak van een dijk in de buurt van Durgerdam bood de heer Leembrugge op zijn buiten te Lisse tijdelijk onderdak aan een jonge boer met vrouw, kind en vee. 

[60] Ene Jean Schrama was directeur van het ‘’Hillegomsch Palace Theater’’. Er was ook een Schrama lid van de gemeenteraad in 1926 bij een stemming (al weer !!) over het al dan niet houden van de harddraverij en de kermis. Dat zou heel goed Jean geweest kunnen zijn, de kermis betekende ‘’brood op de plank’’ voor hem. Of Jean een familielid was heb ik nog niet kunnen achterhalen.

 
       
         
Bron : Hillegom in oude ansichten deel 2, A.M. Hulkenberg        
    

     
   

Bron : Hillegom in oude ansichten deel 2, A.M. Hulkenberg.
Foto afkomstig van de site van de Stichting Vrienden van Oud Hillegom voorzien van de volgende tekst :
De Hillegommerbeek, gezien vanaf de brug in de Hoofdstraat.
De mannen op de foto slepen vletten met mest naar de bollenlanden.

Meer informatie over stront en poep is te vinden onder Mest, turf en zand.
 

         

     

     Bron : Hillegom in oude ansichten, deel 1, A.M. Hulkenberg, Europese Bibliotheek - Zaltbommel, 1969.
 
          

Bron : Hillegom in oude ansichten, deel 1, A.M. Hulkenberg, Europese Bibliotheek - Zaltbommel, 1969.
 

Terug naar Achtergrondinformatie

Naar boven

Naar boven